Fietsen & fijnstof

De route met het minste fijn stof? Hier kunnen fietsers die zelf uitstippelen
15 november 2017

ROESELARE - Dertig vrijwilligers rijden dezer dagen met een meetfiets rond in Roeselare. Hun opdracht: gezonde en ongezonde plekjes in kaart brengen. Zodra de resultaten er zijn, zullen inwoners van de stad op een kaart kunnen zien welke routes te vermijden zijn.

Fietsers die de Rodenbachstad doorkruisen, kunnen binnenkort aan de hand van een luchtkwaliteitskaart een route uitstippelen waarop ze minder worden blootgesteld aan roet. De stad is volop bezig met een grote meetactie. Nog tot 23 november leggen telkens twee vrijwilligers per dag een traject van 10 kilometer af. Ze doen dat met een meettoestel dat black carbon of roet meet. Dat roet is afkomstig van de verbranding van fossiele brandstof.

Stofzuiger

De deeltjes zijn zo klein dat ze diep in de longen kunnen doordringen en schadelijk zijn voor de gezondheid. De meter is een soort stofzuiger. Hij zuigt lucht over een filter, waarna een optisch instrument moet hoeveel roet er op de filter komt. De resultaten van de metingen worden gepubliceerd op een kaart van Roeselare.

Diesel- en benzinewagens

“Aan de hand van die metingen willen we fietsers helpen om een doordachte keuze te maken als ze zich tijdens de spitsuren in het verkeer begeven”, zegt schepen Michèle Hostekint (SP.A). “Diesel- en benzinewagens zullen op korte termijn waarschijnlijk niet uit onze straten verdwijnen, maar we kunnen wel helpen zoeken naar de wegen met het minste verkeer. Of naar die routes waar goede fietspaden ervoor zorgen dat je niet vlakbij een uitlaat fietst.”

Begraafplaats

Dertig vrijwilligers worden ingeschakeld om de metingen uit te voeren. Zij leggen een vaste route van 10 kilometer af die start op het Stationsplein. De route brengt de fietser langs de drukst bereden fietswegen in de stad. Dat zijn niet alleen wegen met veel verkeer, maar ook vrijliggende fietspaden, het stadspark en de oude stedelijke begraafplaats.

Minstens 25 metingen

“We moeten minstens 25 metingen verzamelen om tot een goede kaart te komen”, zegt Hostekint nog. “Een hele maand lang rijden er twee vrijwilligers per dag door de stad, eentje ‘s morgens tijdens de spits en eentje tijdens de avonddrukte. Om technische redenen kan er niet gemeten worden als het regent of wanneer het mistig is. Als het weer tegenzit, kan de meetperiode dus uitlopen.”

Een van de vrijwilligers is Guido Schaubroeck uit Roeselare. Gisteren (dinsdag) stond hij klaar om te vertrekken. Omdat het regende, moest hij zijn fietstocht echter stopzetten. Guido was meteen kandidaat voor het project. Ook hij weet dat Roeselare vaak genoemd wordt als het over slechte luchtkwaliteit gaat in Vlaanderen. Vooral het meetpunt aan de haven geeft regelmatig pieken aan.

Werven bezoeken

“Ik ben blij met dit initiatief”, zeg de man. “Ik woon zelf in de stad en doe alle verplaatsingen met de fiets. Niet alleen voor de boodschappen, maar ook wanneer ik als architect werven moet bezoeken. Roeselare doet het niet altijd goed als het over fijn stof gaat, en dus vind ik het sympathiek dat er initiatieven komen zoals deze.”

Wanneer de metingen achter de rug zijn, worden de resultaten door de wetenschappers van het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek verwerkt, in een digitale kaart op Google Maps. De hele actie past in de actie Klimaatswitch waarbij inwoners kunnen bijdragen aan een klimaatvriendelijke stad.

www.klimaatswitch.be

Onderzoek UA wijst uit: fietsen op drukke verkeersas als Prins Boudewijnlaan veel ongezonder dan op fietsostrade
06/04/2018

Fietsers die het traject Kontich-Antwerpen afleggen via drukke verkeersassen zoals de Prins Boudewijnlaan, krijgen tot drie keer meer roet en 20 procent meer ultrafijnstof binnen dan mensen die voor de fietsostrade F1 kiezen. Dat blijk uit onderzoek van Jelle Hofman van de Universiteit Antwerpen, die drie maanden lang metingen uitvoerde.

Gewapend met een AIRpack, een rugzak met mobiele meetapparatuur, fietste Jelle Hofman tussen januari en maart 2017 zijn dagelijkse woon-werktraject van Kontich naar Antwerpen, steeds tijdens de spitsuren. Afwisselend koos hij 40 keer voor een traject via fietsostrade Antwerpen-Mechelen (F1), 40 keer ging het via een iets korter traject (8.4 vs 9 km) langs onder meer de Prins Boudewijnlaan.

Hofman, verbonden aan het Departement Bio-ingenieurswetenschappen van de Universiteit Antwerpen, wilde op die manier de concentratie aan roet (black carbon; BC) en ultrafijne stofdeeltjes (UFP) langsheen de beschouwde trajecten meten, en dat met een hoge meetresolutie (één meting per tien seconden). Bovendien werd ook de blootstelling aan zware metalen en de hoeveelheid ingeademde lucht (effectieve blootstelling) via de hartslag bepaald.



Tot in de hersenen

“Van roet, ultrafijn stof en zware metalen is ondertussen voldoende bekend dat ze een negatieve invloed op de gezondheid hebben”, legt de bio-ingenieur uit. “De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bestempelt roet als kankerverwekkend, terwijl blootstelling aan ultrafijnstof onder meer leidt tot problemen met de hart- en luchtwegen en de ademhaling. Bovendien zijn de ultrafijne deeltjes zo klein dat ze via de longen in het bloed worden opgenomen, getransporteerd worden doorheen het lichaam en zelfs worden teruggevonden in onze hersenen.”

De metingen wijzen uit dat de kwaliteit van de lucht aanzienlijk verschilt tussen beide trajecten. Langsheen de drukke verkeersassen ligt de roetconcentratie bijna drie keer hoger dan op de fietsostrade. Het aantal ultrafijne stofdeeltjes ligt ook 20 procent hoger op de assen met veel autoverkeer. Hoewel het traject langs de fietsostrade langer is, werd er toch minder roet en ultrafijn stof ingeademd.

Langsheen het verkeerstraject nam de bio-ingenieur verhoogde metaalconcentraties (o.a. ijzer, koper, lood en nikkel) waar. Langsheen de fietsostrade werd er dan weer meer molybdeen teruggevonden, vaak aanwezig als spoorelement in de spoorlegeringen.

Pleidooi voor investeringen

“Het is opvallend dat ruimtelijke factoren een rechtstreekse invloed op de waargenomen concentraties hebben”, legt Hofman uit. “Een parkje bijvoorbeeld resulteert onmiddellijk in verlaagde concentraties, terwijl de concentraties de hoogte inschieten nabij drukke kruispunten. De luchtkwaliteit is uiteraard afhankelijk van vele factoren, zoals onder meer het weer, maar deze studie toont aan dat we dus wel gedeeltelijk kunnen ‘ontsnappen’ aan luchtverontreiniging en de gerelateerde gezondheidseffecten, door drukke verkeersassen te mijden tijdens het woon-werkverkeer. Niet onbelangrijk, want eerdere studies wezen uit dat gemiddeld een derde van onze dagelijkse blootstelling aan luchtverontreiniging plaatsvindt tijdens het woon-werkverkeer.”

De studie, die verscheen in het vakblad ‘Environmental Research’, toont volgens de Antwerpse onderzoekers aan dat fietsostrades, naast de gekende voordelen als lichaamsbeweging, verminderd ongevalsrisico en verkeersopstopping, ook qua blootstelling aan luchtverontreiniging hun nut hebben. Hofman: “We pleiten dan ook voor verdere investeringen in dit soort trajecten en in fietsinfrastructuur die van het autoverkeer gescheiden wordt.”

CurieuzeNeuzen, één jaar later. Nieuwe studie, nieuwe inzichten
18/10/2019

De resultaten van het CurieuzeNeuzen Vlaanderen, het grootste burgeronderzoek ooit naar luchtkwaliteit, zorgden voor gemengde gevoelens. Opluchting bij groene bollen op de stippenkaart, tandengeknars bij rode. Maar dat was maar een deel van het verhaal.

Even belangrijk voor onze blootstelling aan stikstofdioxide, is waar we onze dag doorbrengen en hoe we ons verplaatsen. Dat blijkt uit een grootschalig vervolgonderzoek. Uit de resultaten daarvan blijkt dat onze blootstelling doorheen de dag gemiddeld gezien hoger ligt dan die aan onze woning op de stippenkaart. Wie dus overwoog te verhuizen, denkt met andere woorden beter twee keer na. Journalist Ine Renson, de motor achter CurieuzeNeuzen Vlaanderen, legt uit.

CurieuzeNeuzen levert nieuwe inzichten over blootstelling: “Op zoek naar propere lucht? Verhuizen naar het platteland is geen oplossing”
18 oktober 2019



ANTWERPEN - Naar het platteland verhuizen op zoek naar propere lucht, loont niet altijd. Dat blijkt uit een vervolgonderzoek van CurieuzeNeuzen, het grootschalige onderzoek naar luchtkwaliteit in Vlaanderen. “Zeker wie naar de stad pendelt en lang in het verkeer zit, heeft een verhoogde blootstelling aan luchtvervuiling”, concluderen de wetenschappers.

De Universiteit Antwerpen organiseerde in mei 2018, samen met de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) en de krant De Standaard, het grootste burgeronderzoek naar luchtkwaliteit ooit. 20.000 burgers ontpopten zich tot onderzoekers en maten de concentratie aan stikstofdioxide (meeteenheid: µg/m³, red.) aan hun voorgevel.

Uit het onderzoek bleek dat de concentraties stikstofdioxide, veroorzaakt door verkeersvervuiling, sterk variëren van straat tot straat. De meetresultaten en de gedetailleerde luchtkwaliteitskaart van Vlaanderen zorgden voor zowel discussie aan de keukentafel als vragen in de gemeenteraad of het parlement.

De voorbije maanden doken onderzoekers dieper in de CurieuzeNeuzen-data. Tijdens het vervolgonderzoek maten de onderzoekers de luchtkwaliteit op de routes waarlangs 5.000 deelnemers zich verplaatsen (in het vakjargon: ‘dynamische blootstelling’, red.). De CurieuzeNeuzen-meting zelf zegt namelijk enkel iets over de concentratie thuis (‘statische blootstelling’, red.), en niets over wanneer je aan het werk of op school bent, of onderweg.

Autoluwe buurt

De conclusie? Mensen met een hoge waarde aan hun woning verlagen hun blootstelling door zich doorheen de dag te verplaatsen naar plekken met lagere concentraties. Maar ook omgekeerd geldt dat. Zo kan iemand die op het platteland woont, maar elke dag met de wagen naar Antwerpen pendelt, slechter af zijn dan iemand die in een drukke straat in de stad woont, maar met de fiets gaat werken in een autoluwe buurt.

“Volgens de analyses hebben inwoners van de stad Antwerpen die er ook werken, aan de voordeur gemiddeld een concentratie van 33,7 µg/m³, en een iets lagere dynamische blootstelling van 33,2 µg/m³”, duidt onderzoeker Sam De Craemer (UAntwerpen). “Pendelaars van buiten Antwerpen, die in de stad komen werken, hebben aan de voordeur gemiddeld een lagere concentratie van 23,6 µg/m³, maar een beduidend hogere dynamische blootstelling van 27,5 µg/m³.”

Pendelen

“Er is dus nog steeds verschil, maar de winst die geboekt kan worden door buiten de stad te gaan wonen is kleiner dan gedacht, als men nog steeds naar een werkplek met verhoogde concentraties moet pendelen”, aldus De Craemer.

Het CurieuzeNeuzen-onderzoek gaat ook na deze recente bevindingen nog door. Eind november volgen de onderzoeksresultaten over de maatschappelijke impact van CurieuzeNeuzen. Er wordt onder meer onderzocht of CurieuzeNeuzen het gedrag van de deelnemers heeft beïnvloed, en of het project een impact gehad heeft op het beleid van lokale en regionale overheden.

Groene kavels, rode wegen, zwarte kruispunten
29/09/2018



Met de kaart van CurieuzeNeuzen heeft Vlaanderen een wereldprimeur. Nooit eerder werd de luchtkwaliteit zo gedetailleerd gemeten. De drie belangrijkste conclusies op een rij.

1. Grote verschillen van straat tot straat

Een meerderheid van de Vlamingen woont op een plaats met weinig verkeerspollutie. Toch worden  de Europese normen in een derde van de Vlaamse gemeenten overschreden.

20.000 Vlamingen hebben in de maand mei de concentratie stikstofdioxide (NO2) in hun straat gemeten. NO2 is een schadelijk gas dat in de uitlaat­gassen van wagens zit, en is dus een goede parameter voor luchtverontreiniging door verkeer. Die varieert sterk van straat tot straat. In de ene straat kunnen de waarden goed zijn, terwijl ze om de hoek in het rood gaan. Die variatie hangt af van de bebouwing in een straat, of er veel auto’s rijden en hoe goed de doorstroming is.

De laagste waarde (10,9 µg/m3 – microgram per kubieke meter lucht) werd gemeten in het kleine gehucht Remersdaal bij Voeren, de hoogste (75,3 µg/m3) langs een druk kruispunt op een tweevaksweg in Houthalen-Helchteren. Die factor zeven tussen de hoogste en laagste waarde illustreert hoe sterk de luchtkwaliteit in Vlaanderen varieert.

De gemiddelde concentratie over alle meetpunten is 22,8 µg/m3, wat vrij goed is. De buik van Vlaanderen kleurt groen. ‘Een meerderheid van de Vlamingen woont op een plaats waar de impact van verkeer op de luchtkwaliteit beperkt is’, zegt Filip Meysman (Universiteit Antwerpen), die het project wetenschappelijk begeleidde. ‘Dat is beter dan de meesten verwachten. We lieten de deelnemers een gokje doen naar hun resultaat. Bijna de helft had het hoger ingeschat.’

Maar het beeld is genuanceerder dan dat. Behalve blauwe oases van zuivere lucht in het Hageland en Haspengouw, de Limburgse Kempen, de Voerstreek, de Vlaamse Ardennen en het Pajottenland, zijn er ook hotspots waar de metingen tot ver voorbij de ­Europese norm schieten. Die norm, die ook de advieswaarde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is, ligt op 40 µg/m3.

Oranje  is niet geruststellend
2,3 procent van de meetpunten, of 410 locaties, zit boven de norm. Opgeschaald naar Vlaanderen wonen daar 150.000 mensen. Overschrijdingen komen voor in een derde van alle gemeenten. Al is de vraag hoe relevant die grens is. De WHO is momenteel in een proces om de advieswaarden te herzien. De uitkomst daarvan wordt pas in 2020 verwacht, maar vermoedelijk gaat het richting 30 µg/m3.

Dat verandert het plaatje voor Vlaanderen. 12,5 procent van de meetpunten zit boven 30 µg/m3, wat overeenkomt met de woonplaats van ongeveer 813.000 Vlamingen. Een oranje bol in de straat is dus niet meteen geruststellend. Daarnaast hanteert de WHO een ‘drempelwaarde’ van 20 µg/m3. Vanaf dan treden er gezondheidseffecten op. 60 procent van de meetpunten zit boven de WHO-drempelwaarde.
2. De steden springen eruit

Antwerpen kleurt rood, maar alle grote steden hebben last van street canyons. Vooral Aalst en Brugge vallen op als street-canyonhoofdsteden.

De rode vlek Antwerpen valt op. Zowat nergens in de stad werd een goede luchtkwaliteit gemeten. De metingen va­riëren van matig tot zeer slecht, met enkele opvallende street ­canyons – nauwe straten met veel verkeer, waar sterk verhoogde concentraties voorkomen omdat de vuile lucht er blijft hangen door de ingesloten bebouwing. 17 procent van de meetpunten in Antwerpen zit boven de Europese norm. In de binnenstad is dat zelfs 31,5 procent.

Het street-canyoneffect speelt in de meeste grote steden. Het zijn de corridors met rode en paarse bollen die de stad dooraderen. Opvallend: Aalst is de kampioen van de street canyons in de binnenstad, ­gevolgd door Brugge. Antwerpen komt op de derde plaats, Gent pas op de zesde.

‘Historische’ street canyons

‘Die volgorde is opmerkelijk, zegt Filip Meysman. ‘Je zou verwachten dat Antwerpen en Gent die lijst aanvoeren. 37 procent van de metingen in Aalst vallen binnen een street canyon. Ook de vele punten met sterk verhoogde concentraties in Brugge vallen op (32,7 procent). Vermoedelijk gaat het daar over “historische” street canyons, waar verontreinigde lucht in de smalle middeleeuwse straten blijft hangen.’

De grotere steden beginnen met een achterstand, omdat de achtergrond­concentraties er hoger zijn. Die stedelijke achtergrond is een optelsom van de vervuiling die we invoeren uit het buitenland, de emissies in de wijde regio en de emissies binnen de stad. Daarboven komt de lokale vervuiling in de straat. Een stad heeft alleen grip op die laatste twee elementen.

Ook Zeebrugge in het rood

In Gent, Leuven, Hasselt, Brugge en Kortrijk wisselen zones met goede of aanvaardbare luchtkwaliteit af met rode en paarse hotspots, vooral op de stadsring en de invalswegen. ‘Het is opmerkelijk dat de binnenstad van Gent een lage achtergrondconcentratie heeft en relatief laag scoort op de street-canyon­rangorde, zegt Meysman. ‘De Antwerpse binnenstad doet het in die rangorde dan weer beter dan de buitenstad. Je kan de impact van verkeersplannen en mobiliteitsbeleid aflezen op deze kaart.’

Behalve de grootste steden springen er nog enkele andere in het oog, zoals Oostende, Mechelen en Sint-Niklaas. Ook Zee­brugge heeft opvallend veel overschrijdingen, wat te verklaren is door de nabijheid van de haven.

3. Tot in de kleinste gemeenten vind je hotspots

Niet alleen het verkeersvolume, ook  de doorstroming   speelt een belangrijke rol. De impact van start-en-stopverkeer aan lichten en rotondes  werd onderschat.

lechte luchtkwaliteit is niet alleen een probleem van de grote steden. Een kwart van de kleine steden (met minder dan 50.000 inwoners) en gemeenten heeft minstens één meetpunt waar de normen worden overschreden. 84 procent van die gemeenten heeft rode hotspots: plekken waar de NO2-concentratie sterk verhoogd is in vergelijking met de omliggende straten. Die ‘rode hotspots’ in woonkernen werden nooit eerder in kaart gebracht.

‘We kenden al het effect van street ­canyons’, zegt professor Meysman. ‘Maar de grote verrassing is de impact van start-en-stopverkeer aan lichten en rotondes. Niet alleen het verkeersvolume maar ook de doorstroming speelt een belangrijke rol. Ook in onze dorpskernen staan files, die niet op de radio worden vermeld.’

Het Nederlandse ‘ringetje’

Het Vlaamse ‘hotspotmodel’ staat in contrast met het Nederlandse ‘ringetje’. ‘De typisch Vlaamse gemeente heeft één kruispunt waar invalswegen ­samenkomen, ingesloten door bebouwing’, legt Meysman uit. ‘Terwijl Nederlandse gemeenten vaak een ringweg hebben, waar meerdere open kruispunten de vuile lucht weg ventileren.’ Dit maakt dat we straten met slechte luchtkwaliteit aantreffen in pakweg Diksmuide en Kruishoutem, of in Rijkevorsel, Opglabbeek en Wuustwezel. Opvallend veel hotspots zien we ook in Lier en Vilvoorde.

Nog typisch Vlaams zijn de steenwegen met lintbebouwing, tussen en dwars door gemeenten. ‘Ook daar leiden stoplichten en kruispunten tot problemen’, zegt Meysman. We vinden dit soort wegen overal in Vlaanderen. Hoe dramatisch dat kan zijn voor de luchtkwaliteit, zien we bijvoorbeeld in Asse, Dilbeek en Melsele-Zwijndrecht: een drukke gewestweg gaat er dwars door de gemeente, wat zich op de stippenkaart vertaalt in een snoer van rode en paarse bollen.

Zwarte kruispunten

Een ander nieuw fenomeen dat uit de data van CurieuzeNeuzen naar boven komt, zijn de ‘zwarte kruispunten’. Daar werden extreem hoge concentraties gemeten. ‘Tot nu toe bleven ze onder de radar’, zegt Filip Meysman. ‘Ze bevinden zich meestal op tweevakswegen, dicht bij een kruispunt waar de randen ingesloten zijn door bebouwing. Sommige liggen op een stadsring, zoals in Gent, Brugge of Oostende. Maar vaak liggen ze ook langs drukke gewestwegen in het buitengebied. De Grote Baan in Houthalen-Helchteren, waar de hoogste waarde werd gemeten, is daar een opvallend voorbeeld van.